خانم شکوش را در کارگاه ادبیات کودک نمایشگاه کتاب کودک صفاقس(تونس)2010 ملاقات کردیم. دغدغه‌ها و تجربه‌های او برای هویت کودکان و نوجوانان الجزایری ارزشمند بود و درباره وضعیت نشر و کتابداری ادبیات کودک با او به گفت‌وگو نشستیم. زحمت ترجمه همزمان را غلامرضا نوعی به‌عهده داشت.
- خانم شکوش، در دانشگاه‌های الجزایر، کتابداری ویژه کودکان هم تدریس می‌شود یا فقط کتابداری به صورت عمومی است؟
در دانشگاه‌های الجزایر کتابداری در دوره لیسانس کتابداری عمومی و آرشیو تدریس می‌شود، همانگونه که یک پزشک عمومی در دوره اولیه دروس عمومی طب را پشت سرمی‌گذارد، اما در دوره‌های فوق‌لیسانس و دکتری شاخه‌های مختلف علم کتابداری مانند آرشیو، فناوری اطلاعات و... تفکیک می‌شوند و کتابداری کودکان یا کتابداری مدارس هم تدریس می‌شود. البته در دوره‌های کتابداری عمومی هم دروسی در زمینه کتابداری کودکان ارائه می‌شود.
- شما چگونه به ادبیات کودک و ترویج کتاب برای کودکان علاقه‌مند شدید؟
خود من هنگامی که کتابداری می‌خواندم به ادبیات کودکان و کتابداری مدارس علاقه‌مند شدم و تلاش خودم را در این راه به کار بردم که به کتابداری کودکان در سن مدرسه و قبل از آن توجه کنم که چگونه با این کودکان در زمینه کتاب تعامل کنیم، چه کتاب‌هایی برای آنها خریداری کنیم و از چه لغاتی برای نوشتن برای کودکان استفاده کنیم به‌خصوص در کشور ما که دو زبان عربی و فرانسوی رایج است و باید بین دو لغت عربی و فرانسوی توازن و تعادل ایجاد کنیم، بنده بیشتر به این سمت رفتم که وزن لغات عربی در کتابهای کودک بیشتر شود حتی در کتابهای ریاضی و علوم به صورتی که در حال حاضر سهم لغات عربی در کتاب‌هایی که داریم بیشتر شده است.
بخش دیگر کار ما کار روی سرودها و ترانه‌ها در کتاب‌ها بود تا کودکان را بیشتر با لغت عربی آشنا کنیم، چرا که نیازها و امیال کودکان را شناسایی کردیم که چه نیازهایی دارند، از آن سو با وجود تصریح قانون برای اینکه هر مدرسه باید کتابخانه داشته باشد، باز در این بین کمبودهایی حس می‌شود. در دوره متوسطه متأسفانه بیشتر کتابهای کتابخانه شامل کتابهای درسی و کمک‌آموزشی مانند فرهنگ‌لغت و آموزشی یافت می‌شود و کتابهای ادبی در اقلیت است.
- سؤال دیگر همین است که چرا کتابهای کودک در زبان عرب، بیشتر کتابهای آموزشی، تعلیمی و علمی است و کتابهای ادبی کمتر است؟
این برمی‌گردد به قوانینی که در خصوص کتابخانه‌های مدارس تدوین شده، قانون به مدارس تکلیف می‌کند که کتابخانه آموزشگاهی ایجاد کنند همین شرایط باعث می‌شود که کتابهای آموزشی آمار بیشتری داشته باشند و مطالعه فقط در محور آموزش‌های درسی باشد، اولیای مدرسه در پی تهیه کتابهای درسی و خرید اینگونه کتاب‌ها بروند و از کتابهای ادبی غفلت بشود، در حالی که کتابخانه‌ها باید در حوزه‌های مختلف کتاب تهیه کنند چرا که کتابهای ادبی می‌توانند تخیل کودک را گسترش بدهند، روی وضعیت فرهنگی او تأثیر بگذارند و دامنه لغاتش را گسترش دهند.
این مشکل در الجزایر، مغرب عربی و حتی کشورهای اروپایی ناشی از آن انتظاری است که از کودک و دانش‌آموز می‌رود ولی در 15-10سال اخیر یا خوشبینانه بگوییم در 30سال اخیر تصورها و انتظارها از کتابخانه مدارس دچار تغییر شده و تحت تأثیر کشورهای انگلیسی و آمریکایی دچار تغییراتی شده‌اند.
در اروپا پس از جنگ جهانی دوم با کمک آمریکایی‌ها و تجربه‌های آمریکا، کسانی یافت شدند که با سبدهای کتاب می‌گشتند که حاوی کتاب‌هایی بود برای کودکانی که دچار مصیبت جنگ شده بودند، کتاب‌هایی که تبدیل به کلاسیک‌های ادبیات دنیا شدند و به ادبیات اروپا اضافه شدند و در اروپا منتشر شدند.
پس از این بود که ادبیات کودکان به شاخه‌ای جدا از ادبیات عمومی دنیا تبدیل شد، ادبیات کودکان شکل گرفت و پا گرفت و مؤلفان و ناشرانی خاص خود پیدا کرد و در این راه ترجمه‌ها شروع شد و حتی حقوق بشر و حقوق کودکان هم در دانشگاه‌ها و مدرسه‌ها به کتابهای کودک راه پیدا کرد چه در نظام‌های انگلوساکسونی و چه نظام‌های فرانسوی و سایر نظام‌های اروپایی و قوانینی مطرح شد برای تأسیس کتابخانه‌هایی در مدارس و تأکید روی تألیف و نشر و ترجمه کتابهای برای کودکان و در زمینه کودکان، کسانی هم پیدا شدند که اهمیت می‌دادند به تجهیز کتابخانه‌های مدارس، کسانی که برای کودکان حق آموزش، حق مطالعه و مسائل فرهنگی، تخیل و... قائل بودند و این باعث شد تا ادبیات کودکان مستقل شود و شاخه‌های مختلفی در زمینه ادبیات کودک هم به وجود آمد، مثل قصه‌ها، افسانه‌های ملی چه اروپایی، آمریکایی و قومیت‌های مختلف هر چند این کارها سال‌ها پیش و از 150سال پیش در دانمارک آغاز شده بود ولی در این سال‌ها همه گیر شد و حتی در مستعمره‌ها مانند شمال آفریقا و هند و چین نیز آغاز شد. این ادبیاتی بود که با نوآوری‌ها عالمگیر شد و بسیار در اقتصاد فرهنگی و نشر دنیا تأثیرگذار بود.
- وضعیت ادبیات کودک و شکل‌گیری آن در الجزایر چگونه بود؟
در الجزایر به‌عنوان یک کشور مستعمره، استعمار مانع بسیاری از مسائل از جمله انتشار کتاب می‌شد، اما در سال‌های پایانی دهه 50(میلادی)، یعنی سال‌های پایانی استعمار برخی چاپخانه‌ها، آزادتر می‌توانستند کار چاپ و انتشار را انجام بدهند، تا قبل از آن کنترل شدیدی وجود داشت، با استقلال الجزایر یک انتشاراتی خاص کودک با نام «اشت» به وجود آمد که در زمینه کتابهای آموزشی کودکان فعال بود تا ابتدای دهه70 یعنی پس از ریاست جمهوری بومدین و آغاز دوره ملی گرایی، یک شرکت دولتی برای نشر به‌وجود آمد، افراد کمی بودند که غیر فرانسوی باشند و در زمینه چاپ و نشر فعال باشند، استعمار به گونه‌ای عمل کرده بود که حتی چاپخانه‌ها هم فرانسوی بودند.
در مدارس هم کتاب‌ها فرانسوی بود، قصه‌ها فرانسوی بود و اولویت ما این بود که ابتدا خواندن زبان عربی و زبان مادری را به این کودکان یاد بدهیم، کودکانی که تکلم می‌کردند ولی از خواندن و نوشتن به عربی ناتوان بودند، اولویت ما همین بود و بعد از آن در شهرهای بزرگ تجهیز کتابخانه‌ها به کتابهای عربی کاری که 45-40سال پیش تازه آغاز شد و وزارت فرهنگ، سیاست جدید فرهنگی برای گسترش نشر و تألیف کتاب را در دستور کار خود قرار داد، کاری که پس از پایان دوره نظام سوسیالیستی در کشور ما آغاز شد به خصوص در سال‌های پایانی دهه90 که حمایت دولتی در این خصوص گسترش پیدا کرد و نوآوری‌هایی در این زمینه آغاز شد، این خلاصه‌ای از تاریخ نشر به‌خصوص نشر کتاب کودک در الجزایر است.
- با این وضعیت، در آینده اوضاع کتاب کودک در الجزایر چگونه پیش می‌رود؟
من در سال آینده کلاسی اختصاصی در زمینه کتاب کودک خواهم داشت، برای آموزش اختصاصی این حوزه و تربیت مختصصانی در این زمینه! به‌طوری که ناشرانی اختصاصی کودک به وجود بیایند و این مسئله گسترش پیدا کند و از حوزه عمومی به صورت کلی جدا شود. انشاالله..
- وضعیت رمان نوجوان در الجزایر چگونه است؟
رمان نوجوان به زبان فرانسوی وجود دارد، اما نویسنده الجزایری خاص این حوزه وجود ندارد و اما گاهی نویسندگان بزرگسال، رمان‌هایی برای نوجوانان می‌نویسند، همین مسئله‌ای بود که وزارت فرهنگ الجزایر آن را به‌عنوان یکی از مشکلات حوزه ادبیات کودک و نوجوان معرفی کرد زیرا بیشتر گرایش ناشران، ترجمه کارهایی اروپایی است و همین مشکلاتی برای والدین و معلمان در خصوص تربیت کودکان به وجود آورد، کودکانی که دچار چند فرهنگی شده بودند. البته، ناشر علاقه‌مند به تولید آثار تألیفی کودک و نوجوان وجود دارد، ولی از واکنش بازار و فروش یا عدم فروش کتاب نگران است، آنها می‌ترسند و مردم و اولیای مدارس هم سردرگم‌اند.
- نویسندگان کودک و نوجوان در کشور شما مشکلاتی چه دارند؟
مشکل اولیه لغت و زبان عربی بود و اینکه مشکل ما عدم آشنایی کودکان با لغت و زبان عربی بود، این بود که بیشتر از کارهای مصری و عراقی استفاده می‌کردیم، به خصوص عراقی، اما وضعیت حقوق مؤلف و تصویرگر مشخص نبود و هیچ‌گونه حق نشری رعایت نمی‌شد، به همین دلیل نویسندگان عراقی و مهاجری که در دوره کمونیستی به الجزایر آمده بودند، پس از این دوره به کشورهای خود برگشتند، ولی در دهه اخیر وضعیت نشر همانگونه که گفتم دچار سردرگمی و ترس ناشران از انتشار کار کودک شده است.
- نویسنده‌ای را می‌توانید نام ببرید؟
«ایمن سمپر» که چند دهه در الجزایر زندگی کرده ولی در اصل سوری است، در این زمینه واقعاً دچار کمبود هستیم و از نویسندگانی از کشورهای دیگر مانند لبنان کار می‌شود و نویسندگان الجزایری بیشتر دنبال ترجمه هستند و فکر می‌کنم یک کار مشترک در کشورهای عربی به صورت نشر مشترک می‌تواند کارساز باشد و تأسیس ناشرانی مشترک و استفاده از کشورهایی مانند ایران که در این زمینه تجربه‌های خوبی دارند.
- نشریات کودک در الجزایر چگونه است؟
در الجزایر به نسبت نشریات عمومی و یومیه، نشریات کودک انگشت‌شمارند، برای انتشار مجله یا روزنامه باید از وزارت ارتباطات مجوز گرفت و 4-3 مجله خاص کودک و نوجوان وجود دارد که یا در مدارس یا در کیوسک‌ها عرضه می‌شوند، کاری که آغاز شد و الان متأسفانه فقط یکی از آنها باقی مانده است.
الان نشریاتی خاص کودک به فراوانی از تونس، مصر، سوریه و... هم می‌آید که مخصوص کودک و نوجوان هستند.
اما نشریات الجزایری ماهانه عبارتند از: «نونو» مخصوص کودکان و «مجله شاطر» که بعضاً چند شماره در سال چاپ می‌شوند و انتشار آنها مداوم نیست و مشکل نویسنده و نشر دارند.
- آیا در الجزایر تجربه‌ای برای ترویج کتابخوانی و کتابداری خاص کودکان وجود دارد که بتوان از آن استفاده کرد؟
کتابخانه ملی فضایی برای کودکان ایجاد کرده که بنده یکی از کسانی بودم که برای رسیدن به آن تلاش زیادی کردم تا بالاخره بخش ویژه اطفال کتابخانه ملی الجزایر ایجاد و توسط وزیر افتتاح شد.
ولی ما باید به سمت تأسیس کتابخانه‌های تخصصی کودک برویم، حتی مسابقاتی هم در زمینه کتابخوانی کودک ایجاد شد که متأسفانه تعطیل شد اما حرکت‌هایی برای ایجاد فضاهای خاص کودکان در کتابخانه با دکور خاص و بخش‌های مختلف قصه، تاریخ، علمی و... ایجاد شد که در حال حاضر متوقف شده است.
- نرخ مطالعه کودکان و دانش‌آموزان در الجزایر چگونه است؟
آماری وجود ندارد، هر چند وزارت فرهنگ برنامه‌‌ای برای توسعه کتابخوانی عمومی با احداث کتابخانه در روستاها، صحرا و شهرهای مختلف دارد که برنامه جدیدی است که هنوز به بازدهی کامل نرسیده است و از ماه دسامبر2010 شروع شده است.
ما هم همواره فریاد کرده‌ایم که این برنامه باید ادامه پیدا کند، البته اگر گوش شنوایی وجود داشته باشند.
